THO
Khuaza Phung
Vawleicung khuaza ah Buanchukcho tuanbia le Tho hi an ngei cio. Buanchukcho cu rili ti a ṭhan i mual a phum dih kong a si. Vawleicung miphun kip tiawk deng nih tuanbia ah an ngeih. Tho zong vawleicung miphun tampi i an ngeih mi nunphung a si.
Indianapolis ah Asian Fest a um. Nunphung langhternak a si. Ka kal ve. Mi tampi an ra rua lai tiah kaa ngaih pah na'n kan tlawmte. Laam phun khat an kan chimh. Minung 10 fai kan si. A laam cu paran bul le fung iput, orhlei ke hlaan pah in paran cu tuk, kaar hnih kaar, kehlei ke hlaan pah in fung cu van ah hler, a si. Akual in kan izul. Ka hmai hmai chin ah mirang khuate ngaknu pheitan ṭha um kaw laam ka palh dih. Zei laam dah a si ti ah cun, an kan chimh i: Thi Thlah laam a si. Tho ah mithi an tlung i an kal ṭhan lai ah mah laam cun thlah a si an ti. Japan ram tikulh pa khat i a um mi miphun laam a si an ti.
Tho cu miphun dang zong nih maw an ngeih ve? Ngei tuk. Vawleicung khuaza ah Tho hi an rak ngei cio. An tuah cio. ‘Tho’ tiah cun an au lo; an tuah ning zong aa dang pah, nain Tho le Tho phun an si dih. Wikipedia ah hiti hin an ṭial:
Festival of the Dead or Feast of Ancestors is held by many cultures throughout the world in honor or recognition of deceased members of the community, generally occurring after the harvest in August, September, October, or November. In many cultures a single event, Festival of the Dead, lasting up to 3 days, was held at the end of October and beginning of November; examples include the Peruvians, the Pacific Islanders, the people of the Tonga Islands, the ancient Persians, ancient Romans, and the northern nations of Europe.
An tuah ning:
Mexico ah, Tho cu Spanish holh in Dia de Moertos tiah an ti. "Mithi Ni" tinak a si. Ni thum chung rampi zungkhar a si. Zei dah an tuah ti ah cun mithi a ngei mi nih Tho ni ah cun an chung mithi cu an thlaan in an va don hna. Thlaan cu an ṭamh cia, Thi Tlun ni ah thlaan ah cun an kal i mithi cu rawl an hunh. Zu an ding. Hla an sa. Mithi inuam seh tiah nuamhsaih an tuah. Mithi cu a thaizing an caam. A kiptuh ah an kal an ti. October 31 in November 2 tiang an tuah.
Japan ah Tho cu Obon tiah an ti. August thla tanṭim ah an tuah. Ni thum chung tuah a si ve. aNikhatnak cu Thi Don ni a si. An chung mithi cu an thlaan in an va don hna. Mei-in an iput i an vaan i inn ah an ṭinpi hna. An mithi cu rawl ah zil in ser mi rang le bawnbok in ser mi caw an pek hna. Ṭheng an donh i phungki an pekter hna. A thaizing cu an nuamhpi hna. An chungkhat an chuak i nihkheh le nuamhsaih an tuah. Ni 3-nak ah ciammam in thi thlah an tuah. Mei-in an vaan i an mithi cu tiva kuang asilole rili ah an thlah hna (Mahka'n cun an um tiah an zumh cuh!).
Korea nih Tho cu Chuseok ti in an hman. Rawl ṭuan a dih ah an tuah. Kum kan voi hi mithi kan pipu thawng in a si tiah an ruah ca'h mithi an pipu sin ah rawl le nuamhnak in lawmhnak an tuah.
Europe ah cun Samhain an ti. Irish laituanbia a um. Mithi an tlun caan a um ti a si.
Mithi cu an chungkhat tlawn ah Nung Khua ah an tlung. An chungle nih cun an rak donson hna. Rawl an hunh hna (cabuai le tappi kam ah hmun an serh hna). Sunglawite in an tertuam hna. Khuasik aa thok hnek (Novermber 1) ah an tuah. Halloween he aa dang.
Russia hi Maslenitsa ti mi mithi rawl dangh kuut an rak ngei. Tho phun cu a si ve. Mi an thih in ni 3, ni 9, le ni 40 ah an tuah. Ahnu ah cun nuamh tuah nak ah an thlen.
Nepal ram ah cun Gai Jatra ti in an tuah. Mithi an thlah nak lawng aa ṭial. Mah kum chung i mithi a ngei mi nih khuachung lampi ah caw ihruaih a si. Thi Thlah an tuah nak a si lai. Caw cu a thiang tuk mi ah ruah a si i mah caw nih cun mithi cu mithi khua ah a hruai lai tiah an zumh. Khoika tiang dek caw cu an hruaih.
India ram i Naga le Kuki zong Tho an rak ngei. Kuki le Mizo i Mim Kut an ti mi khi a hram cu Tho hi a rak si. Fongvoi zaat tik ah an tuah.
Vietnam le Filipin ah cun thlaan sial ni an ngei i an mithi sunhlawih nak ah thlaan ah an kal, bia an iruah, an mithi nunlio kong an chim. Rawl hunh a um kong aa ṭial lo. New Zealand ah cun kum thlah nak kuut Matariki an tuah sin ah kalcia pipu upat pek nak an tuah chih. Rawl, hla, music le tuanbia chim in an tuah.
Taluk nih cun Mithi Rawlṭaam Ni/Thla ti in an tuah. Hrinsor a rak ngei lo mi mithi cu rawlpetu (Lai phung i nu-rau-pa-rau bat tu) an ngeih lo ca ah rawlṭaam in an vaak tiah an ti i rawl le ti an hunh hna. Indonesia, Malaysia, Taiwan, Vietnam le Singapore zong ah Mithla Kuut ti in mah cu an tuah.
Kambodia ah cun Tho cu Pchum Ben (Pipu Ni) tiah an ti i an pipu chan sarih tiang an hlam hna. Biapi bik i an tuah mi cu mithi rawl pek a si. Buh an dil i van ah an hlorh. Micheu nih phungki an pek hna (anmah nih pe chin hna seh tiah). Lai Tho tuah caan ah an tuah ve. Khuadoi hlaan in pawra ah an kal. Phungki hruainak in mithi ca'h thla an cam. Khuate ah cun Khmer pupa hla le laam in nuamh an tuah, mithi ca'h.
Malaysia ah cun Ari Muyang ti mi miphun nih Tho hi an tuah. Tlangbawi nih thla a cam, an miphun kokek thuam in Mayin Jo-oh laam an laam. Mihti an pipu (a tlung mi) an laampiak hna a si. Thi Tlun ni ah inn an ṭamh dih. Rawl, pangpar le rimhmui an chiah. Thi Thlah a dih in an khangh dih.
Indonesia i Bali tikulh ah cun Tho cu Galungun tiah an ti. Kalcia an pipu lawmhternak ah a si. Rawl, pangpar le laam le kui in an tuah. Khuaram tam ah vaipangpar (marigold) hi an hman ngaite. Mithi nih an duh e an ti.
South America ah cun min phunphun in an auh. Catholic krifa biaknak nih a chilh ngaingai cang i, atu ah cun Tho ah thlaan kal, meilul vaan, le thilpek an tuah. Rawl an hung dekmaw.
USA le Australia ah Mexican an um nak ah Mexican phung in Tho an tuah ve.
Biaknak ngan Islam, Buddhism le Christianity nih an chilh dih hna i, miphun tampi nunphung cu a lotlau dih nawn cang. An kotho miphun phung ah Tho asilole Tho phun a rak ngei mi vawleicung miphun an um nak hi world map ah si thuh usi law vawleipi map hi a ṭial dih hnga dah.
Atawinak cun, Tho phun hi an rak ngei cio ko. An tuah mi ah aa lo dih mi cu:
1. Mithi tertuam (honor) nak ah tuah a si.
2. Mithi rawl pek a um dih.
3. Nuamhnak in tuah a si dih.
4. Ni thum tuah a si.
5. Mahle mithi ca cio ah tuah a si. A kal cia hringsortu tuahpiak a si cem.
6. Kum a voi tik ah tuah cio a si.
Zeitik in
Latin America i Aztec miphun i Tho an tuah nak hi kum kalcia 3000 hlan khan a si cang an ti. Aztec miphun cu an um ti lo. Anmah zong cu anmah hlan chan mi nih an rak roh hna a si lai i Tho a um nak hi kum 5000+ hmanh a si kho. Vawleicung minung kan iṭhek hlan in a rak um cang i miphun kan iṭhek in kan ivahpi cio a si lai tiah hi caṭialtu nih ka ruahdamh.
Tho cu zei set dah a si?
Mah hi a si: "Fongvoi bauh tik ah khin mithi khua le nung khua a dang tu kotkapi aa hong i nung khua ah mithi an tlung" ti hi Tho a tuah mi miphun tam i an chim mi a si. Tho cu mah cu a si.
Laimi i Tho kan rak tuah ning
Lai miphun a um hlan in Tho a um cang. Tho ngei cia in kan miphun hi aa ser tiah kan ti khawh. Laimi i Tho kan tuah ning cu miphun dang i an tuah cio ning he aa khat ko. Tho i a phung—mithi hun, nuamh tuah, thi thlah—kan tuah dih.
Lai Phung hi a mei ka tongh manh. Ka ngakchiat lio tiang hi Laiphung-um an um rih. Ka hmuh mi le ka ciin mi zong an um. Innchiat tehna, nu-rau-pa-rau bah tehna, sariah thawh le bungṭhut tehna, ka hngalh manh. Ka pa Dan Hmung pa hi ka hngalh hlan ah a thi. Laiphung um an si i Dan Hmung nu nih Laiphung cu a tuah tawn. Tho caan ah buh le sa le zu a khaan. Mi rawl kawh bantukte in aa timlaam. Thi Tlun ni ah, rawl cu khualtlung ei awk bantukte in a ser. Kuangka thlang ah a hun i mithi cu a auh hna. "Maw anih aw, ra law, ei law, ..." ti in kan chungkhat a thi cia mi, an hong ve men lai tiah a ruah mi poh a kawh-auh hna. Mah cun a hngah (bia zong a ruah hna men lai). An khim cang lai a ti in rawl cu a sim (mah rawl cu thleet maw a si ei dek, ka ciing lo).
Thi Tlun ni athaizing cu Thi Caam a si. Mithi an caam ni a si. Mah ni cu Tho ni taktak cu a si. Mah ni ah cun mithi inuam hna seh tiah nuamhnak tuah a si. Chang deen, zupu dah, zuunhla sak, le laam tehna a si. Ngaihchiatnak lei in tuah a si lo. Ṭah zong a si lo. Na ṭah ah cun na mitthli nih mithi lam a naalter lai ti a si. An mithi cu tuchan mi si hna sehlaw, zupu le lailaam si lo in, hmuichon seel, berbecue rawh, beer din, nihchuak tuah, zan ah sanpiuh chuan, artlang in cha-cha laam, tehna zong a si ko hnga.
Thi Caam zan a dih cun Thi Thlah a si cang. Mithi cu mithi khua ah an kir cang lai ca ah ṭhate'n thlah a si. Zingka siik in rawl hun le thil funh a si.
Research ka tuah i
Tho hi kan nunphung thil biapi a si ca ah a kong hliah set ka duh i 2002 kum ah Lai Ram ah ka tlung i research hmete ka tuah. Laikhua ah laiphung in a rak um mi pawl ka pumh hna. Tho kong cu ka hal hna. An ka chimh khawh mi a tlawm pah; nain fiangte i an ka chimh khawh mi ah:
1. Tho cu mithi an tlun khi a si. Mithi Kuut (festival of the dead) tiawk a si.
2. Tertuam duh ah: Aziah dah mithi cu nung khua ah an tlun tiah ka hal hna. "Tertuam duh ah" tiah fawite'n an ka leh. 'Tertuam' ti cu anmah biafang a si. Sunhlawih le nuamhter ruahchan in nung khua an tlawn cu a si an ti.
3. Mithi a ngei mi lawng nih Tho tuah a si. Kum khat chung asilole kum tlawmte chung i a thi mi chungkhar lawng nih an mithi ca ah Tho an tuah. Mithi a ngei lo mi cu Tho tuah awk an ngei lo. Nung khua siaherh nak a ngei rih mi mithi thar lawng Tho caan ah nung khua ah an tlung. Nung khua a ngai ti lo mi cu an tlung ti lo. Tho tuahpiak zong an hau lo. Asinain micheu nih a thih nak a sau pah cang mi an chungkhat zong an kan tlawng kho ti ralrin in rawl hun an tuah tawn ve.
4. Tho a tuah kho lo mi nih Hlukhla tuah a si. Hlukhla kong hi ka hngal set lo. Ka hngalh mi cu: mithi ka nu a nunlio ah kan sapherh a chumh, buh a dil i a rak kan pek tawn. Hlukhla a si e a kan ti. Mah vial cu ka hngalh.
Tho i a sii lo mi
1. 'Tho' hi thawh he aa pehtlai lai tiah ruah ding a si lo. Mithi an tho ti zong ah ruah ding a si lo. A sullam kan hngalh ti lo mi min ah ruah ding a si. Hlukhla timi min sullam zong kan hngal lo. Min khi a si ko. Tho zong cu min a va si ko.
2. Tho cu zatlaang thilti a si lo; chungkhar thilti a si. Zatlang hmun ah tuah zong a si lo; mahle inn cio te ah tuah a si.
3. Tho cu thlai thar a si lo. Acung i langhter cang bang in miphun tampi nih Tho an tuah cio i thlai thar lawmh nak a si bal lo; mithi donnak lengmang a si. Kum a voi hnu ah an tuah tawn bia tu a si. Tho le Thlaithar cu an thawhkehnak aa dang tuk tiah Pu Lian Uk nih a ti.
4. Tho cu Kumthar a si lo. Thlapa in nithla rak rel chan ah cun kum hi aa kual lengmang ko i khuacaan lawng an thar. Kum hlun e, kum thar e ti awk a um lo. Gregorian calendar hman hnu belte ah kum khat a dih in kum thar a chuak. 2024 kum a dih in 2025 kum aa thok. Kumthar tiah kan ti ah kum dang (2025 kum) a thok cang tinak a si. Kawl nithla rel ning ah Tingyan a dih bak in 1385 kum a dong i 1386 kum aa thok. Mah aa thok ni cu Kumthar ni tiah ti khawh a si. A kum (number) aa dan ding ṭung lo ah cun kum hlun e kum thar e ti awk a um lo. Laimi hi kum rel nak calendar kan ngei lo. Kumthar a um kho lo.
A Tuah Caan
Tho thla kan ngei. Mah thla ah cun tuah a si. Tho thla cu September – October hrawng a si, thlapa deet ngeih in. Tho cu thlapa-lai tik ah maw tuah a si, thlaade ah dah ti ka hngal lo. Nain Tho a tuah rih mi miphun dang nih thlaade (thlapa a deetka) ah an tuah tiah an ṭial. Laimi zong nih thlaade ah an rak tuah ve ṭheu lai.
Lai Council nih
Chin Affairs Council nih Tho zungkhar an rak ser an ti, ni 3. Sianginkhar (kharlai) tinh pah, Thadingut zungkhar iseel pah, in a si rua.
Krifabu nih Tho a tuah lai maw
Kan nunphung kilkawi nak ah Lai krifami nih aphunphun te kan tuah. Tho tah kan tuah lai maw ti hi ruah awk cu a si.
Acung ah langhter dih a si cang i, Tho cu mithi khua in nung khua ah mithi tlun a um ti zumhnak in tuah mi a si. Tho kan tuah ah cun mah zumhnak cu kan ngei tinak a si hnga. Baptist phung ah mithi tlun a um lo. Zumh zong a um lo. Kan zumh ah cun krifa zumhnak kaltaak in laiphung (animism) ah kan kir tinak a si hnga. Cuca'h krifabu nih Tho a tuah kho lo. Zumhning he aa seng lo mi cawlcanghnak dang tu in kan nunphung kilkawinak cu krifabu nih a duh le a tuah awk a si. Zei bantuk tiah: kum a voi i rawl thar kan lawm lai kan ti ah cun, Kumvoi Kuut (Harvest Festival) tuah ding a si. Indiana Chin Baptist Church ah kan tuah hnihkhat. 'Kuut' cu kan miphun Kuki-Chin pohpoh i kan hman mi biafang a si. Cultural festival pohpoh khi kuut an si.
Hngalh awk ah: Mithi cu ruak khi a si lo. Tihin: Cong Hu cu minung a si. A thi i an phum. An phum mi cu a ruak a si. Amah Cong Hu taktak cu mithi khua ah a kal. “Mithi Cong Hu” a si cang. Mahti cun auh tawn a rak si. Tuchan mi nih “Mithi Cung Hu” ti lo in “Tleicia Cong Hu” an ti lengmang. “Tlei” cu thih a si lo. Mithi cu an thlaan ah an um lo; mithi khua ah an um. An thlaan cu pal zong an pal ti lo. Cuca’h Tho ah an thlaan i va don lo in inn in rak don a si.
